Ғузор туманининг Чуғуртма қишлоғи Қарши шаҳридан жануби-шарқда, вилоят марказидан тахминан 40 чақирим узоқликда жойлашган. Бу қишлоқ ўрнида бир пайтлар гуллаб-яшнаган шаҳарча бўлган. Қишлоқдан топилган турли ҳайкалчалар, тошга чизилган суратлар ва бошқа археологик топилмалар ҳатто зардуштийлар даврида ҳам бу ер аҳоли гавжум манзил бўлгани, ҳунармандчилик, маданий ҳаёт ривож топганини кўрсатади.

– Ота-боболаримиз қишлоқдаги катта археологик қийматга эга ҳудудни сақлаб қолишга доим ҳаракат қилиб келган, – дейди қишлоқ оқсоқолларидан бири, иқтисод фанлари номзоди Ҳалил бобо Соатов. – Бироқ ўтган аср ўрталарида олиб борилган ёппасига колхозлаштириш, янги ерларни ўзлаштириш туфайли бу ерларнинг бир қисми экин майдонига айланиб, яна бир қисмида уй-жойлар қурилган. Ҳозир қишлоқ аҳлининг ўзи курашиб, қадимий қўрғонлар ўрнинигина сақлаб турибди. Бу жойдаги ерларни икки метр қазисангиз, ўта қадимий тош ҳайкалчалар, иш қуроллари, зардуштийлик динига, қадимий турк қавмлари ҳаётига оид турли буюмлар чиқади. Биз уларнинг қийматини, юртимиз тарихини ўрганишда жуда муҳим манба эканлигини биламиз. Шунинг учун ҳам барча топилмаларни йиғиб, хонадонларда сақлаб турибмиз. Уларни илмий ўрганиш, тадқиқ этишда кўмак сўраб турли идораларга, масъул ташкилотларга мурожаат қиляпмиз, лекин натижа йўқ.

Суҳбатдошимиз бизни ҳудуддаги “Хожабош ота” зиёратгоҳига бошлади. Манбаларга кўра, зиёратгоҳ тарихи ислом динининг кириб келиш даврлари билан боғлиқ. Бу ерда ўз даврининг катта обрў-эътиборга эга хожаларидан бири мангу қўним топган. Кейинчалик қабр атрофида мақбара қурилган. Бунинг жуда катта тарихи бор. Аммо шу кунга қадар ушбу мақбара маданий мерос объекти сифатида рўйхатга олинмаган.

Зиёратгоҳ дарвозасидан кирарканмиз, бу ердаги улкан тут дарахти эътиборимизни тортди.

– Болалигимизда бу ерда улкан тут дарахтлари кўп эди, – дейди зиёратгоҳ ходими Баҳром Камолов. – Сўнгги ярим аср давомида уларнинг бир нечтаси қуриб кетди. Ҳозир ўнга яқин улкан дарахтлар бор. Уларнинг энг каттасининг тана айланаси ўн метрдан ортиқ. Бу йил қилган мурожаатимизга асосан Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги (айни пайтда Экология ва иқлим ўзгариши миллий қўмитаси) мутахассислари келиб, уни кўришди. Уларнинг айтишича, бу дарахтнинг ёши камида ўн икки асрга тенг. Қолганлари ҳам кичик эмас. Бизнинг наздимизда улар тарихийлик жиҳатдан жуда катта қийматга эга. Лекин йилдан йилга сувсизликдан қуриган қисми кўпайиб боряпти. Ҳозир қишлоқ аҳли ўзимиз пул йиғиб, шу дарахтларни суғориш учун “артезиан қудуқ” қаздириш ҳаракатидамиз, лекин барибир уларни тўлиқ ўрганиш, белгиланган талаблар асосида парваришлаш учун мутахассислар зарур. Давлат ҳимоясига олиниши керак. Шуни сўраб жуда кўп масъул ташкилотларга мурожаат қилдик. Мутахассислар келади, кўради, лекин натижа бўлмаяпти.

Зиёратгоҳ ортидаги тепалик ёнбағрида қишлоқ қабристони жойлашган. Аҳоли Қўрғонтепа дея атайдиган бу тепалик қадимий Ҳузор (Ғузор) юртининг маданий маркази бўлгани манбаларда қайд этилган. Одамлар қабр қазиш жараёнида айнан шу ердан жуда кўп тарихий буюмлар, тош ва сополдан ясалган иш қуроллари, ҳайкалчалар топишган. Ҳозир бу ашёларнинг аксари зиёратгоҳ ҳудудидаги хўжалик хоналаридан бирида сақланмоқда. Шунингдек, қишлоқдаги хонадонларда сақланаётган археологик топилмалар ҳам кўп.

Ушбу топилмаларни томоша қиларканмиз, уларнинг ҳар бири турли даврларда яратилгани, турли маданий қатламларга тегишли эканлигини англадик. Эътиборимизни тортган митти тош ҳайкалчаларнинг бирида аёл кишининг боши тасвирланган. Аёлнинг юз тузилиши, бошидаги либоснинг ўзиёқ бу тасвир исломдан анча аввалги даврларга тегишли эканини англатади. Ёки кичик товоқчага ўхшаш сопол идишчани олайлик. Унда доимо олов ёниб турганини ички қисми жуда дағал ва қорайиб кетганидан билиш мумкин. Афтидан у оташпарастлик дини тараққий этган даврларга оид. Кичик омборхонада сақланаётган бундай ашёларнинг сон-саноғи йўқ. Улар бемалол битта музейни тўлдириши мумкин. Афсуски, бу тарихий қимматликлар ҳозир ҳеч кимни қизиқтирмаяпти. Қишлоқ аҳли уларнинг йўқолиб кетишидан хавотирда.

– Бу ердан бироз нарида кичик жарлик бор, – дейди Баҳром Камолов. – Ўтган йили ёмғирда шу ердан сел келиб, тупроғининг бир қисмини ювиб кетди. Натижада кўплаб қадимий сопол хумлар ер сатҳига чиқиб қолди. Уларнинг ҳаммасининг ичида одам суяклари бор. Тарих дарсликларида зардуштийлар табиатга зарар етказмаслик учун вафот этган яқинларининг танасини тепалик устига қўйишгани, унинг этини қушлар, қурт-қумурсқалар еб битирганидан сўнг суякларини йиғиб олиб, сопол хумларга солиб кўмишгани ҳақида ўқиганмиз. Демак, бу сопол хумлар уларга тегишли.

Шундан сўнг қишлоқ фаоллари бизни ҳам шу манзил томон бошлашди. Ҳамон тупроқ орасидан чиқиб турган, ичида суяклар бўлган бир нечта сопол идишларни кўриб, қишлоқ одамларининг “Шундай тарих тупроққа қоришиб кетаверадими?!” дея куюниб айтган гаплари бежиз эмаслигини яна бир бора англадик.

– Тўғриси, гавжум қишлоқ ўртасида шунча жойнинг бўм-бўш туриши бекорга эмас, — дейди Ҳалил бобо Соатов. – Бу ерга аллақачон экин экилиб, уй-жойлар қуриб юборилиши мумкин эди. Аммо шу ишни қилишмаяпти. Чунки бу тупроқ қаърида ётган тарихнинг қийматини одамларимиз билади. Бу ердаги тарихий объектларнинг давлат муҳофазасига олиниши, илмий ўрганилиши, ҳудуддан топилган буюмлар учун музей ташкил этиш, туризм мажмуасини барпо этиш учун жуда кўп ҳаракат қилдик. Турли ташкилотларга мурожаат этдик. Мурожаатларимиз бўйича ўша ташкилотлардан вакиллар келади, кўради, ҳақиқатан ҳам жуда катта тарихга эга жой эканини айтишади, ваъда қўша-қўша, вазият эса ўша-ўша... Умид қиламизки, қишлоқ аҳлини қийнаётган бу муаммо масъулларни ҳам бефарқ қолдирмайди.

Жаҳонгир БОЙМУРОДОВ, «Халқ сўзи».