Arxiv foto

Qum va chang boʻronlari Oʻzbekiston va butun Markaziy Osiyoda sogʻliq, turmush tarzi va ekotizimlarga taʼsir koʻrsatayotgan, tobora kuchayib borayotgan ekologik muammodir. Yaqinda ICARDA tomonidan Oʻzbekistonda oziq-ovqat tizimlari, yerdan foydalanish va qayta tiklash taʼsiri dasturi (FOLUR IP) doirasida FAO koʻmagida tayyorlangan “Oʻzbekistonda qum va chang boʻronlari: taʼsirni tushunish va yumshatish uchun atmosfera modellashtirish” nomli hisobot strategik oʻsimlik qoplami va mintaqaviy hamkorlik qum va chang boʻronlari koʻlami va taʼsirini qanday kamaytirishi mumkinligi haqida ilmiy asoslangan maʼlumotlarni taqdim etadi.

Qum va chang boʻronlari chegaralar bilan cheklanmaydi. Ular yuzlab kilometr masofani bosib oʻtib, ekinlarga zarar yetkazadigan, havo sifatini yomonlashtiradigan va sogʻliq uchun xavfni oshiradigan mayda zarralarni olib yuradi. Oldingi baholashlarga koʻra, yer degradatsiyasi va chang boʻronlari faqat Qoraqalpogʻiston Respublikasiga yiliga 44 million AQSH dollaridan ortiq zarar keltiradi, agar ular bartaraf etilmasa, ehtimoliy yoʻqotishlar 840 million dollargacha yetishi mumkin.

Yangi tadqiqot chang harakatini modellashtirish va turli xil yerdan foydalanish hamda oʻsimlik ssenariylarini sinab koʻrish uchun ilgʻor atmosfera modellashtirish usullarini qoʻllaydi. Natijalar oʻsimliklar chang chiqindilarini kamaytirish va ularning transchegaraviy taʼsirini yumshatishda muhim rol oʻynashini tasdiqlaydi. Tadqiqot shuni koʻrsatadiki, ayrim oylarda asosiy manba hududlarida strategik koʻkalamzorlashtirish va yerlarni tiklash orqali havodagi changni 80 foizgacha kamaytirish mumkin.

Natijalar shuni koʻrsatadiki, milliy saʼy-harakatlar zarur boʻlsa-da, Qum va chang boʻronlarini bir mamlakat oʻzi samarali boshqara olmaydi. Baʼzi hududlarda havodagi changning 70 foizigacha Oʻzbekiston chegaralaridan tashqarida paydo boʻladi, bu esa uning transchegaraviy xususiyatini va muvofiqlashtirilgan mintaqaviy harakatlar zarurligini taʼkidlaydi. Shu sababli, hamkorlikni mustahkamlash va erta ogohlantirishning umumiy tizimlarini yaratish juda muhimdir. Hisobotda, shuningdek, xavflarni kamaytirish va uzoq muddatli barqarorlikni taʼminlash uchun milliy va mintaqaviy siyosatni muvofiqlashtirish, monitoring va prognozlashga sarmoya kiritish hamda barqaror yer boshqaruvi amaliyotlarini kengaytirish zarurligi taʼkidlangan.

Oʻzbekiston Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi vaziri tomonidan Ar-Riyodda boʻlib oʻtgan UNCCD COP16 (2024)da taqdim etilgan ushbu ishda mintaqaning eng dolzarb ekologik muammolaridan birini ilmiy asoslangan, hamkorlikdagi yechimlariga alohida eʼtibor qaratilgan. Tadqiqot strategik oʻsimliklar dunyosini boshqarishni transchegaraviy hamkorlik bilan uygʻunlashtirish Markaziy Osiyo boʻylab yanada barqaror landshaftlar va sogʻlomroq jamoalarni shakllantirishini tasdiqlaydi.