Қизилқум бағрида аждодларимиз азалдан чорва боқиб, ўзбек қоракўлчилиги шонини дунёга танитган. Чўл иқлимига хос инжиқликлар — сув таъминоти, гармсел, қишки шудринг каби қийинчиликлар бу ерлик чорвадорлар учун бегона эмас. Улар бу машаққатларни асрий тажриба ва омилкорлик билан енгиб келишади.

– Ёз чилласида бир кун сувсиз қолган қўй қишдан чиқмайди, – дейди Конимех туманининг олис Боймурод овули қудуғининг чўпони Умрзоқ Жаманбаев. – Ёзги гармселда ётиб қолган қўй ҳам қайта ўнгланмайди. Шунинг учун гармсел вақтларида сурувни гармга ёйиб, қўй-қўзининг илигини тўлдириб юрамиз. Қишда эса чўлдаги энг катта хавф — тонгги шудринг. Тунда ёйилмаган сурув оч қоринга шудринг босган шувоғу ўтни ёйса, қўйнинг касалланиши ёки бола ташлаши тайин. Шу боис кечки ўн-ўн бирдан тонгги тўрт-бешгача сурувнинг ортидан қолмаймиз. Иродаси қўйнинг туёғидан қаттиқ киши чўлда нон топади. Бу ҳаёт тарзи болалигимиздан сингиб, чўпон таёғимиз ҳам авлоддан-авлодга ўтиб келмоқда.

Бироқ ўтган асрнинг сўнгги йигирма йилида юз берган айрим омиллар соҳага жиддий таъсир кўрсатди. Иқтисодий ўзгаришлар, бозор талаб-эҳтиёжларининг алмашиши, давлат хўжаликларининг турли шаклларга айлантирилиши Қизилқумда масъулиятни чўпонлар зиммасига юклади. Аҳоли кўп йиллар давомида муаммолар баҳонаси сифатида “давлат ёрдам бермаяпти”, деб ҳисоблади. Аммо илдизлар анча чуқур эди.

Мустақилликнинг дастлабки йилларида қоракўлчиликка ихтисослашган совхоз ва колхозлар ширкатларга, сўнг МЧЖларга айлантирилди. Лекин бу ўзгаришлар мол бошини сақлаб қолмади. Бир вақтлар бир ярим миллион бош қоракўл қўй боқилган Учқудуқ ва Томди туманлари яйловлари бўшаб қолди. Нурота ва Конимехдаги чорвачилик хўжаликлари инқироз остонасига келиб, айрим раҳбарлар ва чўпонлар талон-тарожликда айбланиб, жавобгарликка тортилди. Аслида эса дунё мўйначилигида қоракўл терисига талаб кескин камайган, қоракўл зотли хўжаликларни гўшт йўналишига ўтказиш вақти келганди.

– Ислоҳотлар ўзини оқламади, – дейди соҳанинг фахрийси Мустафо Эгамқулов. – Аксинча, ҳисори ва чатишма қўйларни кўпайтириб, бозорга гўшт чиқарган чўпонлар юқори самарага эришди. Уларнинг омилкорлиги туфайли чўпон отарларида чироқ ўчмади.

Албатта, кабинетларда белгиланган чора-тадбирлардан фарқли ўлароқ, олис Қизилқумдаги чўпонларнинг омилкорлиги ўз натижаларини бериб аҳолининг чорва бош сони ортиб борди. Илгари чўл яйловларидаги ҳар ўн қўйнинг еттитаси хўжалик юритувчи субъектларнинг мулки бўлса, бугунга келиб бунинг аксини кузатиш мумкин. Бошқачароқ айтсак, Қизилқумга чорвадорни ўзининг манфаати боғлаб, шу манфаат фидокорона меҳнатга рағбат бермоқда.

Мисол учун Умрзоқ Жаманбоев бугун минг бошга яқин қўй боқади. Унинг меҳнатига тадбиркор томонидан 3,5 миллион сўм ойлик, ҳар ой бир гўштлик қўй берилади. Йил якунида унумдан келиб чиқиб эллик миллион сўмгача рағбатлантирилади. Бундан ташқари, ёзнинг жазирамасида тадбиркор чўпон учун икки ҳафтага Чорвоқдан бирорта дала ҳовлини ижарага олиб, унинг оиласи билан дам олишини таъминлайди. Бу нафақат меҳнатга муносиб тақдир, балки чорвачиликнинг бозор талабларига мос ривожланаётганининг далилидир.

– Чўпончиликда молни сақлаш ва кўпайтириш энг катта ҳисоб. Чўпон чўпонга қирқ йилда етади, – дейди У.Жаманбаев. – Битта қўйдан беш йилча унум олинади, сўнг гўштга кетади. Қўйларимизнинг олди 30-35 килограммгача гўшт қилади. Беш отардан йилига минг бош қўй сотилиб, ўрнига минг бош қўзи қолдирилади.

Бу — бир йилда тахминан 3,5 миллиард сўмлик даромад. Қоракўлчиликда бу каби рақамга эришиш мушкул: бир дона қоракўл териси тахминан 50 минг сўм турса, минг донаси ҳам 50 миллион сўмдан ошмайди.

– Қирқ уч йил чўпонлик қилиб, 2010 йил нафақага чиқдим, — дейди нуроталик меҳнат фахрийси Қурбон Эргашев. — Колхозда ҳам, ширкатда ҳам, МЧЖда ҳам ойлик деган нарса бўлмаган. Кузда қўзи, шолғом, сабзи ва бошқа рўзғорга керакли маҳсулотлар билан ҳисоб-китоб қилишарди. Қўзини сотиб етмаганига ўзимиздан қўшиб кун кўрардик.

Таъкидлаш жоиз, биз қоракўлчиликдан бутунлай воз кечиш керак, деган фикрдан мутлақо йироқмиз. Чунки дунёга “Бухоро қоракўли” номи билан танилган ўзбек мўйначилиги — миллат ифтихори. Уни асраш, наслчилик ишларини ривожлантириш, қоракўл қўйларининг элита генофондини кўпайтириш мақсадида кўп йиллар давомида жиддий селекция ишлари олиб борилмоқда. Нурота туманидаги “Нурота”, Конимех туманидаги “Конимех” наслчилик хўжаликларида “Зармалла” ва “Саржол” навлари яратилгани, Абай наслчилик хўжалигида эса 1993 йили кумуш сурнинг “Ўзбекистон” навининг яратилиши шулар жумласидандир. Бироқ бугунги кунда қоракўл телпак ёки қулоқчин кийган одамни кўча-кўйда деярли учратмайсиз. Алоҳида маросимлардан ташқари, ёшлар бу бош кийимдан умуман фойдаланишмайди. Европа мамлакатлари эса мўйнадан ўтган асрнинг 70-йиллариданоқ воз кечган. Демак, Қизилқум чорвачилигини мўйна йўналишидан гўштчиликка ўтказиш зарурати анчадан бери мавжуд эди.

2024 йил 1 ноябрь куни Президентимиз Навоий вилоятини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича йиғилишда айнан шу масалага тўхталиб, 2024–2026 йилларда Мўғулистондан гўшт ва жун йўналишидаги қўй-эчкиларни олиб келиш вазифасини белгилади.

— Ушбу топшириқлар ижроси доирасида ветеринар олимлар томонидан иқлим шароитимизга мос “Баят“ зотли қўйлар танланди, — дейди Республика Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш давлат қўмитаси Навоий вилояти бошқармаси бошлиғи Ойбек Низамов. — Уларнинг тирик вазни 70-80 кг, қўчқорлари 100-120 килограммгача етади. Гўшт чиқими тирик вазнига нисбатан 60 фоизни ташкил этади.

Ўтган йилда Конимех туманига 50 минг бош ушбу зотдаги қўйлар келтирилди. Уларнинг 750 боши Умрзоқ Жаманбаев отарига ажратилиб, чўл иқлимига мослаштирилди.

Аввалига бу қўйлар ўзларини бегона тутиб туришди, — дейди У. Жаманбаев. — Ҳозир ўрганиб кетди. Шу йил кўкламда дастлабки унумни ҳам олдик. Ўтган йили кузда олиб келганимиз яхши бўлган экан, анчагина қўчқор қўзилар ҳам туғилди. Энди насиб этса, зот бузилмаслиги таъминланади.

Мўғулистондан келтирилган қўйлар транспорт харажатига давлат томонидан 50 фоиз субсидия берилиши эса чўпонлар учун катта енгиллик. Бу имконият ҳисобидан отарларда зарур инфратузилмалар — хашак омборлари, майдалаш агрегатлари, юк машинаси, трактор ва тиркама, арпа ва буғдойга тўла контейнерлар, ёқилғи-мойлаш материаллари ва дори-дармонли музлаткичлар яратилмоқда. Қизилқумда чўпонларнинг асосий муаммолари бартараф этилмоқда. Табиий ўтлатишга асосланган гўшт етиштириш ҳажми ва сифати ошмоқда. Табиий гўшт — ҳар бир мамлакатда аҳоли фаровонлигининг муҳим кўрсаткичларидан биридир. Чунки табиий йўл билан етиштирилган гўшт бозорларга кириб келмас экан, бўрдоқичилик орқали олинган гўшт истеъмолга урвоқ ҳам бўлмайди. Қанча ишлов берилмасин унинг таъми ва сифати табиий даражага етмайди. Шу боис аҳоли ҳақиқий, табиий йўл билан етиштирилган гўштни излаб, қиммат бўлса ҳам сотиб олишга тайёр. Бугунги бозордаги манзара ҳам бу ҳақиқатни очиқ-ойдин кўрсатиб турибди. Аҳоли учун ҳақиқий, табиий ва сифатли гўшт ҳар доим қадрли.

Темур ЭШБОЕВ

(«Халқ сўзи»).