Qizilqum bagʻrida ajdodlarimiz azaldan chorva boqib, oʻzbek qorakoʻlchiligi shonini dunyoga tanitgan. Choʻl iqlimiga xos injiqliklar — suv taʼminoti, garmsel, qishki shudring kabi qiyinchiliklar bu yerlik chorvadorlar uchun begona emas. Ular bu mashaqqatlarni asriy tajriba va omilkorlik bilan yengib kelishadi.

– Yoz chillasida bir kun suvsiz qolgan qoʻy qishdan chiqmaydi, – deydi Konimex tumanining olis Boymurod ovuli qudugʻining choʻponi Umrzoq Jamanbayev. – Yozgi garmselda yotib qolgan qoʻy ham qayta oʻnglanmaydi. Shuning uchun garmsel vaqtlarida suruvni garmga yoyib, qoʻy-qoʻzining iligini toʻldirib yuramiz. Qishda esa choʻldagi eng katta xavf — tonggi shudring. Tunda yoyilmagan suruv och qoringa shudring bosgan shuvogʻu oʻtni yoysa, qoʻyning kasallanishi yoki bola tashlashi tayin. Shu bois kechki oʻn-oʻn birdan tonggi toʻrt-beshgacha suruvning ortidan qolmaymiz. Irodasi qoʻyning tuyogʻidan qattiq kishi choʻlda non topadi. Bu hayot tarzi bolaligimizdan singib, choʻpon tayogʻimiz ham avloddan-avlodga oʻtib kelmoqda.

Biroq oʻtgan asrning soʻnggi yigirma yilida yuz bergan ayrim omillar sohaga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. Iqtisodiy oʻzgarishlar, bozor talab-ehtiyojlarining almashishi, davlat xoʻjaliklarining turli shakllarga aylantirilishi Qizilqumda masʼuliyatni choʻponlar zimmasiga yukladi. Aholi koʻp yillar davomida muammolar bahonasi sifatida “davlat yordam bermayapti”, deb hisobladi. Ammo ildizlar ancha chuqur edi.

Mustaqillikning dastlabki yillarida qorakoʻlchilikka ixtisoslashgan sovxoz va kolxozlar shirkatlarga, soʻng MCHJlarga aylantirildi. Lekin bu oʻzgarishlar mol boshini saqlab qolmadi. Bir vaqtlar bir yarim million bosh qorakoʻl qoʻy boqilgan Uchquduq va Tomdi tumanlari yaylovlari boʻshab qoldi. Nurota va Konimexdagi chorvachilik xoʻjaliklari inqiroz ostonasiga kelib, ayrim rahbarlar va choʻponlar talon-tarojlikda ayblanib, javobgarlikka tortildi. Aslida esa dunyo moʻynachiligida qorakoʻl terisiga talab keskin kamaygan, qorakoʻl zotli xoʻjaliklarni goʻsht yoʻnalishiga oʻtkazish vaqti kelgandi.

– Islohotlar oʻzini oqlamadi, – deydi sohaning faxriysi Mustafo Egamqulov. – Aksincha, hisori va chatishma qoʻylarni koʻpaytirib, bozorga goʻsht chiqargan choʻponlar yuqori samaraga erishdi. Ularning omilkorligi tufayli choʻpon otarlarida chiroq oʻchmadi.

Albatta, kabinetlarda belgilangan chora-tadbirlardan farqli oʻlaroq, olis Qizilqumdagi choʻponlarning omilkorligi oʻz natijalarini berib aholining chorva bosh soni ortib bordi. Ilgari choʻl yaylovlaridagi har oʻn qoʻyning yettitasi xoʻjalik yurituvchi subyektlarning mulki boʻlsa, bugunga kelib buning aksini kuzatish mumkin. Boshqacharoq aytsak, Qizilqumga chorvadorni oʻzining manfaati bogʻlab, shu manfaat fidokorona mehnatga ragʻbat bermoqda.

Misol uchun Umrzoq Jamanboyev bugun ming boshga yaqin qoʻy boqadi. Uning mehnatiga tadbirkor tomonidan 3,5 million soʻm oylik, har oy bir goʻshtlik qoʻy beriladi. Yil yakunida unumdan kelib chiqib ellik million soʻmgacha ragʻbatlantiriladi. Bundan tashqari, yozning jaziramasida tadbirkor choʻpon uchun ikki haftaga Chorvoqdan birorta dala hovlini ijaraga olib, uning oilasi bilan dam olishini taʼminlaydi. Bu nafaqat mehnatga munosib taqdir, balki chorvachilikning bozor talablariga mos rivojlanayotganining dalilidir.

– Choʻponchilikda molni saqlash va koʻpaytirish eng katta hisob. Choʻpon choʻponga qirq yilda yetadi, – deydi U.Jamanbayev. – Bitta qoʻydan besh yilcha unum olinadi, soʻng goʻshtga ketadi. Qoʻylarimizning oldi 30-35 kilogrammgacha goʻsht qiladi. Besh otardan yiliga ming bosh qoʻy sotilib, oʻrniga ming bosh qoʻzi qoldiriladi.

Bu — bir yilda taxminan 3,5 milliard soʻmlik daromad. Qorakoʻlchilikda bu kabi raqamga erishish mushkul: bir dona qorakoʻl terisi taxminan 50 ming soʻm tursa, ming donasi ham 50 million soʻmdan oshmaydi.

– Qirq uch yil choʻponlik qilib, 2010-yil nafaqaga chiqdim, — deydi nurotalik mehnat faxriysi Qurbon Ergashev. — Kolxozda ham, shirkatda ham, MCHJda ham oylik degan narsa boʻlmagan. Kuzda qoʻzi, sholgʻom, sabzi va boshqa roʻzgʻorga kerakli mahsulotlar bilan hisob-kitob qilishardi. Qoʻzini sotib yetmaganiga oʻzimizdan qoʻshib kun koʻrardik.

Taʼkidlash joiz, biz qorakoʻlchilikdan butunlay voz kechish kerak, degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz. Chunki dunyoga “Buxoro qorakoʻli” nomi bilan tanilgan oʻzbek moʻynachiligi — millat iftixori. Uni asrash, naslchilik ishlarini rivojlantirish, qorakoʻl qoʻylarining elita genofondini koʻpaytirish maqsadida koʻp yillar davomida jiddiy seleksiya ishlari olib borilmoqda. Nurota tumanidagi “Nurota”, Konimex tumanidagi “Konimex” naslchilik xoʻjaliklarida “Zarmalla” va “Sarjol” navlari yaratilgani, Abay naslchilik xoʻjaligida esa 1993-yili kumush surning “Oʻzbekiston” navining yaratilishi shular jumlasidandir. Biroq bugungi kunda qorakoʻl telpak yoki quloqchin kiygan odamni koʻcha-koʻyda deyarli uchratmaysiz. Alohida marosimlardan tashqari, yoshlar bu bosh kiyimdan umuman foydalanishmaydi. Yevropa mamlakatlari esa moʻynadan oʻtgan asrning 70-yillaridanoq voz kechgan. Demak, Qizilqum chorvachiligini moʻyna yoʻnalishidan goʻshtchilikka oʻtkazish zarurati anchadan beri mavjud edi.

2024-yil 1-noyabr kuni Prezidentimiz Navoiy viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish boʻyicha yigʻilishda aynan shu masalaga toʻxtalib, 2024–2026-yillarda Moʻgʻulistondan goʻsht va jun yoʻnalishidagi qoʻy-echkilarni olib kelish vazifasini belgiladi.

— Ushbu topshiriqlar ijrosi doirasida veterinar olimlar tomonidan iqlim sharoitimizga mos “Bayat“ zotli qoʻylar tanlandi, — deydi Respublika Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qoʻmitasi Navoiy viloyati boshqarmasi boshligʻi Oybek Nizamov. — Ularning tirik vazni 70-80 kg, qoʻchqorlari 100-120 kilogrammgacha yetadi. Goʻsht chiqimi tirik vazniga nisbatan 60 foizni tashkil etadi.

Oʻtgan yilda Konimex tumaniga 50 ming bosh ushbu zotdagi qoʻylar keltirildi. Ularning 750 boshi Umrzoq Jamanbayev otariga ajratilib, choʻl iqlimiga moslashtirildi.

Avvaliga bu qoʻylar oʻzlarini begona tutib turishdi, — deydi U. Jamanbayev. — Hozir oʻrganib ketdi. Shu yil koʻklamda dastlabki unumni ham oldik. Oʻtgan yili kuzda olib kelganimiz yaxshi boʻlgan ekan, anchagina qoʻchqor qoʻzilar ham tugʻildi. Endi nasib etsa, zot buzilmasligi taʼminlanadi.

Moʻgʻulistondan keltirilgan qoʻylar transport xarajatiga davlat tomonidan 50 foiz subsidiya berilishi esa choʻponlar uchun katta yengillik. Bu imkoniyat hisobidan otarlarda zarur infratuzilmalar — xashak omborlari, maydalash agregatlari, yuk mashinasi, traktor va tirkama, arpa va bugʻdoyga toʻla konteynerlar, yoqilgʻi-moylash materiallari va dori-darmonli muzlatkichlar yaratilmoqda. Qizilqumda choʻponlarning asosiy muammolari bartaraf etilmoqda. Tabiiy oʻtlatishga asoslangan goʻsht yetishtirish hajmi va sifati oshmoqda. Tabiiy goʻsht — har bir mamlakatda aholi farovonligining muhim koʻrsatkichlaridan biridir. Chunki tabiiy yoʻl bilan yetishtirilgan goʻsht bozorlarga kirib kelmas ekan, boʻrdoqichilik orqali olingan goʻsht isteʼmolga urvoq ham boʻlmaydi. Qancha ishlov berilmasin uning taʼmi va sifati tabiiy darajaga yetmaydi. Shu bois aholi haqiqiy, tabiiy yoʻl bilan yetishtirilgan goʻshtni izlab, qimmat boʻlsa ham sotib olishga tayyor. Bugungi bozordagi manzara ham bu haqiqatni ochiq-oydin koʻrsatib turibdi. Aholi uchun haqiqiy, tabiiy va sifatli goʻsht har doim qadrli.

Temur ESHBOYEV

(«Xalq soʻzi»).