Dunyo urushlar va toʻqnashuvlar bilan yashamoqda. Insoniyatning oddiy toshlardan boshlangan janjallari yadro bombalari bilan qurollanishgacha olib keldi. Bu qurollarni faqat bir-biridan kuchli ekanini isbotlash uchun ushlab turgani, kimoʻzarga bel bogʻlab, oddiy odamlar hayotini tahlikaga solayotgani achinarli hol. Shunday qurollar borki, ularni toʻsatdan bitta kapalak (bu fanda “Kapalak effekti” deb ataladi – tahrir) ham ishga tushirib yuborishi mumkin. Bu holatda “jim yotgan” “doʻst”larimiz biz, oʻz ixtirochilariga qarshi jangga kiradi. Ular kimyoviy qurollardir.

I

Kimyoviy qurolning eng qadimgi qoʻllanishi miloddan avvalgi 431-404-yillarda Afina va Sparta oʻrtasidagi “Peloponnes urushi”ga taqaladi. Miloddan avvalgi 429-yilda “Platey qamali”da Sparta kuchlari zaharli tutun hosil qilish uchun yonayotgan oltingugurt va qatron birikmasidan foydalangan. Kimyoviy qurolning bu ibtidoiy koʻrinishi qalʼa himoyachilarining nafas olishlarini qiyinlashtirib, taslim boʻlishga majbur qilgan. Garchi bu zamonaviylari kabi murakkab boʻlmasa-da, ushbu usul urushda zaharli moddalarning imkoniyatlarini ochib bergandi. Bunday usullardan foydalanish qadimgi toʻqnashuvlarda vaqti-vaqti bilan ishlatilib, bu doimiy qoʻllanilishi uchun pillapoya boʻlgan desak, adashmaymiz.

Milodiy VII asrda Vizantiya imperiyasi ham “yunon olovi” nomli kimyoviy quroldan foydalanishni boshlagan. “Yunon olovi” juda tez alangalanuvchi suyuqlik boʻlib, hatto suv ham uni oʻchira olmasdi. Shu tariqa bu vizantiyaliklarni dengizlardagi imkoniyatini oshirib yuborgan. Vizantiyaliklar dengiz janglarida, xususan, Konstantinopolni arab qamallaridan himoya qilishda unumli foydalanganlar.

II

Kimyoviy qurollar oʻrta asrlarda vizantiyaliklarnikidan ortiq katta yutuqlarga erishmadi, albatta. Ammo bu qurollar XX asrga kelibgina haqiqiy dahshat vositasiga aylandi. Yunon faylasufi Geraklit “Urush hamma narsaning otasi” degan edi. Zamonaviy kimyoviy qurol aynan Birinchi jahon urushi davrida qoʻllanilgan. Kimyoviy urushga bunday shafqatsiz kirishish 1915-yil 22-aprelda Ittifoq qoʻshinlarini Belgiyaning Ipr shahrida qamal qilgan nemis kuchlarining xlor gazini qoʻllashidan boshlangan. Buning taʼsiri halokatli boʻlib, 1000 dan ortiq oʻlimga olib keldi. 4000 dan ortiq askar endi jangga yaramas edi. Tasavvur qiling, nemislar koʻp kuch va xomashyo sarflamay 5000 ta askarni “chiqit”ga chiqarib yubordi. Agar shuni avtomat oʻqlari bilan amalga oshirganda, kamida bir eshelon oʻq ketardi. Iprdagi tadbir kimyoviy moddalarning urush quroli sifatida halokatli potensialini koʻrsatib, dunyoning yetakchi harbiy kuchlari oʻrtasida kimyoviy qurol yaratish uchun poygaga “start” berdi.

III

Xlor gazi dastlab qurol sifatida moʻljallanmagan boʻlsada, inson nafas olish tizimiga koʻrsatgan jiddiy taʼsirini past baholab boʻlmaydi. Nafas olishda xlor gazi oʻpkada suv bilan reaksiyaga kirishib, xlorid kislotasini hosil qiladi. Bu esa boʻgʻilish va ichki kuyishga olib keladi. Askarlarga psixologik taʼsir bir xil darajada kuchli boʻlib, jang maydonida qoʻrquv va noaniqlikning yangi darajasini belgilab berdi. Ittifoqchilar dastlab hujumning yangi shakliga tayyor emas edilar. Bu esa himoya choralari va qarshi choralar uchun kurashga olib keldi. Gaz niqoblari va boshqa himoya vositalarini joriy etish shu tariqa tabiiy zaruriyat va ehtiyojga aylandi.

Birinchi jahon urushi davrida kimyoviy qurollardan foydalanish xlor gazi bilan cheklanib qolmadi. Iprdagi dastlabki hujumdan koʻp oʻtmay, nemislar fosgen va xantal gazini ham jangga kiritdilar. Ularning har biri oʻzining dahshatli taʼsiriga ega edi. Xlordan koʻra kuchliroq boʻgʻuvchi vosita boʻlgan fosgen nafas olishni mutlaqo cheklab qoʻydi va askarlar tipirchilab, soʻnggi soʻzini ham aytolmay “chumchuqday” qirilib ketishdi. Xantal gazi esa teri va shilliq pardalarda kuchli kimyoviy kuyishga olib keladigan qabariq hosil qiluvchi vosita edi. Bu gazlar jang maydoniga yangi oʻlchov qoʻshib, xandaqlar va qazish joylarini — ilgari xavfsiz deb hisoblangan — halokatli tuzoqlarga aylantirdi. Ha, bu haqiqiy dahshat edi. Zero endi bronejiletlar askarlarni himoya qilmayotgandi.

Birinchi jahon urushi davrida kimyoviy qurollarning keng qoʻllanilishi xalqaro miqyosda jiddiy noroziliklarga sabab boʻldi. Endi dunyo yetakchilari ushbu qurollarni nazorat qilish kerak, deb hisoblay boshladilar. 1925-yilgi “Jeneva protokoli” urushda kimyoviy va biologik qurollardan foydalanishni taqiqlovchi gaz urushi dahshatlariga bevosita javob edi. Aslida-chi? Aslida hamma oʻzinikini yaratish uchun boshi bilan shoʻngʻib ketgandi. Insoniyat azaldan yutqazishni yomon koʻradi. Garchi ushbu qurol oʻzi uchun ham xavf boʻlsada, uni yaratishdan bu toʻxtatib qolmadi. Ha, inson shunaqa, keragidan ortiq kibrli mavjudot.

IV

Urushlararo davrda ham harbiy, ham sanoat manfaatlaridan kelib chiqqan holda kimyoviy qurollar boʻyicha tadqiqotlar davom etdi. Kimyo va muhandislik sohasidagi yutuqlar yanada murakkab va halokatli kimyoviy moddalarni ishlab chiqishga imkon berdi. Kimyoviy urush tahdidi harbiy rejalashtirish va fuqarolik mudofaasi strategiyalariga taʼsir koʻrsatdi. Davlatlar tinch aholini potensial kimyoviy hujumlardan himoyalashga kirishdi. Ikkinchi jahon urushi davrida kimyoviy quroldan foydalanish koʻp jihatdan cheklandi, ammo ularni joylashtirishdan qoʻrqish saqlanib qoldi. Kimyoviy urush ehtimoli urushning borishini shakllantirdi, chunki ittifoqchi kuchlar potensial kimyoviy janglarga tayyor edilar.

Ikkinchi Jahon urushidan keyin, sovuq urush davrida AQSH va Sovet Ittifoqi oʻrtasidagi kengroq qurollanish poygasining bir qismi sifatida kimyoviy qurollarga qiziqish yanada kuchaydi. Ikkala qudratli davlat ham Birinchi Jahon urushidan oldingilariga qaraganda ancha halokatli boʻlgan zarin va VX kabi asab tizimlariga zarar keltiruvchi kimyoviy qurol zaxiralarini ishlab chiqdi. Kimyoviy qurollarning tarqalishini cheklash boʻyicha xalqaro saʼy-harakatlar kuchayib, yanada mustahkam shartnomalar va kelishuvlarga olib keldi. 1993-yilgi Kimyoviy qurollar boʻyicha konvensiya (CWC) kimyoviy qurollarni toʻliq yoʻq qilishga qaratilgan muhim yutuq boʻldi. Insoniyat qabilalarga birlashishni boshlagandan beri doim yirik va kuchli davlatlar turli cheklovchi tashkilotlarni yaratdilar.

V

1997-yilda kuchga kirgan CWC mavjud kimyoviy qurol zaxiralarini yoʻq qilishga doir qarorni ishlab chiqdi. 2023-yilga kelib, 193 davlat CWC aʼzosi boʻldi. Bu uni qurolsizlanish boʻyicha eng keng tarqalgan ratifikatsiya qilingan shartnomalardan biriga aylantirdi. Kimyoviy qurollarni taqiqlash tashkiloti (OPCW) CWCʼning bajarilishini nazorat qiladi, tekshiruvlar oʻtkazadi va muvofiqlikni tekshiradi. Ushbu saʼy-harakatlarga qaramay, toʻliq rioya qilishni taʼminlash va mojarolarda kimyoviy qurol qoʻllangani haqidagi daʼvolarni koʻrib chiqishda muammolar bor. Masalan, Suriyada davom etayotgan fuqarolar urushi kimyoviy hujumlar boʻyicha qayta-qayta ayblanib, bu tahdidning davom etayotganini koʻrsatdi. Ayniqsa, Yaqin Sharqdagi konfliktlarda kimyoviy qurollanishni qoʻllab turgan yirik davlatlar ham yoʻq emas edi.

Birinchi Fors koʻrfazi urushi (yoki Eron—Iroq urushi) sakkiz yil davomida Saddam Husayn boshchiligidagi Iroq kuchlari Eron kuchlariga va Iroq fuqarolariga qarshi kimyoviy qurollar, jumladan, xantal gazi va asabni zararlovchi zarin gazini qoʻllagan. AQSH Markaziy razvedka boshqarmasining yaqinda maxfiyligi ochib berilgan hujjatlariga koʻra, Qoʻshma Shtatlar Iroqning kimyoviy qurol qoʻllagani haqida shunchaki gumon qilmagan.

“Foreign Policy” jurnali 2007-yildan boshlab maxfiyligi oshkor etilgan Markaziy razvedka boshqarmasi hisobotlariga tayanib, sobiq harbiy agentlar bilan suhbatlar orqali Amerika kimyoviy hujumlariga qaramay, Iroqni qanday qoʻllab-quvvatlashda davom etganini shunday tasvirlaydi: “Avvalroq AQSH Iroqqa taktik razvedka maʼlumotlarini taqdim etgani, rasmiylar Husayn kimyoviy qurol qoʻllaganida gumon qilgani haqida xabar berilgan edi. Ammo AQSHning Kollej-Parkda joylashgan Milliy arxividagi maxfiy materiallar toʻplamida deyarli eʼtibordan chetda qolgan Markaziy razvedka boshqarmasi hujjatlari sobiq razvedka amaldorlari bilan eksklyuziv intervyular bilan birgalikda Qoʻshma Shtatlarning qanday bilimga ega ekanligi haqidagi yangi tafsilotlarni ochib beradi. Dalillar shuni koʻrsatadiki, AQSHning yuqori martabali amaldorlari kimyoviy hujumlarining koʻlami haqida muntazam ravishda xabardor boʻlib turishgan. Bular Amerikaning eng dahshatli kimyoviy qurol hujumlarida ishtirok etganligini rasman tan olish bilan barobar”.

VI

Bugungi kunda ayrim hukumatlar oʻzlariga qarshi uyushtiriladigan tartibsizliklar hamda norozilik namoyishlarida olomonni tarqatish uchun zarari kamroq boʻlgan kimyoviy qurollardan foydalanadilar. Ushbu qurollar namoyishchilarni nazorat qilish va huquqni muhofaza qilish uchun moʻljallangan boʻlsada, bunday qurollardan mojaro zonalarida foydalanish axloqiy va huquqiy muammolarni keltirib chiqaradi. Kimyoviy quroldan foydalanish, ularning maqsadi qanday boʻlishidan qatʼi nazar xalqaro huquq va gumanitar etikada bahsli masala boʻlib qolmoqda.

Kimyoviy qurollarning dolzarbligining muhim omillaridan biri bu ularni ishlab chiqarishning yadroviy va biologik qurollarga nisbatan nisbatan qulayligidir. Koʻpgina kimyoviy moddalar savdoda mavjud boʻlib, ularni, hattoki, uy sharoitida ham tayyorlash mumkin. Bu mavjudlik yadroviy qurollarni tarqatmaslik boʻyicha saʼy-harakatlar uchun jiddiy muammodir.

Bundan tashqari, kimyoviy texnologiyalarning ikkilamchi foydalanish xususiyati tartibga solish harakatlarini murakkablashtiradi, chunki koʻplab kimyoviy moddalar qonuniy sanoat va tibbiyotda qoʻllaniladi. Shunday qilib, kimyoviy qurollarni samarali nazorat qilish koʻp qirrali yondashuvni, jumladan, qatʼiy qoidalar, xalqaro hamkorlik va ishonchli tekshirish mexanizmlarini talab qiladi.

VII

Kimyoviy urush tarixi, shuningdek, kimyoviy qurollarni ishlab chiqish va odamlarda sinovdan oʻtkazishning koʻplab misollarini oʻz ichiga oladi. Masalan, Ikkinchi jahon urushi davrida AQSH ham, Sovet Ittifoqi ham harbiy xizmatchilarda kimyoviy moddalar taʼsirini oʻrganish uchun tajribalar oʻtkazgan. Koʻpincha subyektlarning roziligisiz, albatta. Sovetlar, ayniqsa, bu borada oʻta shafqatsiz boʻlishgan. Sovet tuzumi koʻpincha ilmiy tadqiqot yoki harbiy zarurat niqobi ostida odamlar ustida koʻplab gʻayriinsoniy kimyoviy tajribalar oʻtkazgan. GULAG mehnat lagerlaridagi “Gaz kamerasi” deb nomlanuvchi Sovet Ittifoqi harbiy tibbiyot muassasasida mahbuslarga ularning taʼsirini oʻrganish uchun turli xil zaharli gazlar taʼsirlanganida eng dahshatli holatlardan biri edi. Bunga fosgen, xantal gazi va lyuizit bilan oʻtkazilgan testlar kirar, natijada koʻplab insonlar halok boʻlar edi. Yana bir mashhur misol — Xarkov tibbiy radiologiya institutida siyosiy mahkumlarda oʻtkazilgan tajribalardir, ularning roziligisiz radiatsiya va boshqa zararli moddalarga duchor boʻlgan.

Kimyoviy terrorizm tahdidi kimyoviy qurol masalasiga yana bir murakkablik qoʻshadi. Nodavlat subyektlar, jumladan terroristik guruhlar oʻz maqsadlariga erishish uchun kimyoviy moddalarni qoʻlga kiritish va ulardan foydalanishga qiziqish bildirishadi. Bunday holat oʻtgan asrning oxirida Yaponiyada sodir boʻlgan edi. 1995-yilda Tokio metrosida Aum Shinrikyo kultining zarin moddasi bilan hujumi kimyoviy terrorizm tinch aholiga qanday dahshatli taʼsir koʻrsatishi mumkinligini aniq eslatib turadi. Kimyoviy terrorizmga qarshi kurashish boʻyicha saʼy-harakatlar kimyoviy obyektlarda xavfsizlikni kuchaytirish, aniqlash va javob berish imkoniyatlarini yaxshilash va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishni oʻz ichiga oladi. Shunday qilib, kimyoviy hujumlar ehtimoli XXI asrda muhim xavfsizlik muammosi boʻlib qolmoqda.

Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, kimyoviy qurollar tarixi inson zukkoligi va ahmoqligining eng buyuk koʻrinishlaridan biridir. Iprdagi xlor gazining birinchi hujumidan tortib kimyoviy qurollarni tarqatmaslik shartnomasiga qadar insoniyat kimyoviy qurol sirtmogʻida tipirchilaydi. Xalqaro hamjamiyatning kimyoviy qurollarni yoʻq qilish va ulardan foydalanishning oldini olish borasidagi saʼy-harakatlari xavfsizroq va insonparvarroq dunyoga qadam boʻlishini istardik, ammo bu ushalmas orzuning bir roʻyobiga oʻxshaydi.

Sanjar Shomurodov, “Xalq soʻzi”.