Давлат ва жамиятнинг ҳар қандай соҳа ва тармоғи доимий равишда ривожланиб боради. Бунга асосий сабаб сифатида нафақат ички балки ташқи омиллар ҳам муҳим ўрин тутади. Айниқса, бу каби жараёнларнинг Ўзбекистон каби ривожланаётган мамлакатларда юз беришлиги тегишли соҳага доир жуда муҳим ўзгаришлардан далолат беради.

Бугунги кунда мамлакатимизда аҳолининг, айниқса тадбиркорлик субъектлари ва ижодкорларнинг ўзлари томонидан яратилган ёки ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳамда асарларини ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашга бўлган қизиқиш ва талаблари доимий равишда ошиб бормоқда. Хусусан, интеллектуал мулк объектларини ҳуқуқий ҳимояси ва уларни самарали тижоратлаштиришни амалга ошириш ҳар қандай мамлакат олдидаги энг асосий вазифа бўлиши лозим. Зеро, мамлакатимизнинг Бош қомусида белгиланганидек, «интеллектуал мулк қонун билан муҳофаза қилинади».

Сўнгги 6-7 йилликда Ўзбекистонда интеллектуал мулк соҳасидаги қонунчилик ва амалиётда жуда муҳим тенденциялар юз бермоқда. Буларга мисол сифатида интеллектуал мулк объектларига бўлган ҳуқуқларни бузганлик учун маъмурий жавобгарлик ва бой берилган фойдани ундириш учун товон миқдорининг белгиланиши, божхона органлари томонидан божхона назоратида интеллектуал мулк ҳуқуқлари ҳимоясини таъминлаш чораларининг ўрнатилиши, интеллектуал мулк тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун жарима солиш асослари ва тартибини жорий этилганлиги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2023 йил 23 июндаги «Интеллектуал мулкка оид ишларни кўриб чиқишнинг айрим масалалари тўғрисида»ги 19-сон қарори каби муҳим ҳужжатларни алоҳида таъкидлаш лозим. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 26 апрелдаги ПҚ-221-сон қарори билан тасдиқланган мамлакатимиз тарихидаги дастлабки «интеллектуал мулк соҳасини ривожлантириш стратегияси»да ҳам контрафакт маҳсулотлар реализациясининг олдини олиш ва интеллектуал мулкнинг ишончли ҳуқуқий ҳимоясини таъминлаш борасида жуда муҳим устувор йўналишлар белгиланган.

Юқорида қайд этилган муҳим ўзгаришларнинг кульминацияси сифатида жорий йилнинг 8 августдаги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан Жиноят кодексига киритилган ўзгаришларни алоҳида қайд этиш лозим. Эндиликда мазкур қонун билан интеллектуал мулкка доир ҳуқуқларни бузганлик учун жиноий жавобгарлик чоралари кучайтирилди. Хусусан, муаллифнинг шахсий номулкий ҳуқуқларини бузганлик, муаллифлик ҳуқуқини ва турдош ҳуқуқларни бузганлик, ўзганинг товар белгисидан, хизмат кўрсатиш белгисидан, географик кўрсаткичидан, товар келиб чиққан жой номидан ёки адаштириб юбориш даражасида улар билан ўхшаш бўлган белгилардан шу турдаги товарларга (хизматларга) нисбатан қонунга хилоф равишда фойдаланиш ёхуд ўзганинг фирма номидан қонунга хилоф равишда фойдаланганлик ва ихтирога, фойдали моделга, саноат намунасига, интеграл микросхема топологиясига ва селекция ютуғига бўлган ҳуқуқларни бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланмоқда. Шу ўринда таъкидлаш керакки, юқоридаги ўзгаришлар 2025 йил
10 ноябрдан кучга кириши белгиланган. Мазкур киритилган ўзгартиришларни интеллектуал мулк соҳасидаги мамлакатимиздаги тизимли ислоҳотларнинг узвий давоми ва энг муҳими дейиш мумкин. Зеро, ушбу ислоҳотлар Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш жараёнидаги ушбу ташкилотнинг айрим халқаро битимлари нормаларини имплементация қилиш билан бирга халқаро ҳуқуқнинг умум-эътироф этилган принциплари ва нормаларини миллий қонунчилигимизда акс эттиришдан дарак беради. Зеро, интеллектуал мулк объектлари муҳофазасини таъминлаш билан бирга самарали ҳимоя қилиш механизмларини амалга ошириш ҳамда бу йўналишдаги амалиётни такомиллаштириш лозим.

Маълумки, Жаҳон савдо ташкилотининг Интеллектуал мулк ҳуқуқларининг савдо жиҳатлари бўйича битими (TRIPS)нинг 61-моддасига кўра, ЖСТ аъзо-мамлакатлардан тижорат мақсадларида қасддан содир этилган тарзда муаллифлик ҳуқуқини бузиш, товар белгисидан ноқонуний фойдаланиш билан боғлиқ ҳолатлар учун жиноий жавобгарлик белгиланишини талаб қилади. Жаҳон мамлакатлари тажрибасида интеллектуал мулк ҳуқуқларини бузганлик учун жазони белгилашда турлича қараш ва фикрлар мавжуд. Хусусан, унга кўра, жиноий жавобгарлик контрафакт товарлар ишлаб чиқариш ва қароқчилик учун ёки барча турдаги интеллектуал мулк объектларига нисбатан ҳуқуқларни бузганлик учун белгиланиши керак (Ўзбекистонда белгилангани каби). Шунингдек, айрим мамлакатларда тижорат сирини ошкор этганлик учун ҳам бу турдаги жавобгарлик белгиланган.

Эътиборли жиҳати шундаки, муаллифлик ҳуқуқий ва турдош ҳуқуқлар соҳасида жиноий жавобгарликни белгилаш бўйича мамлакатлар тажрибаси ва фикрлар жуда кўп. Хусусан қайси турдаги ҳаракатлар учун жиноий жавобгарлик белгиланганлиги ёки белгиланиш кераклигини қуйида кўришимиз мумкин.

- жиноий жавобгарлик нафақат мулкий ҳуқуқларни бузганлик учун, балки шахсий номулкий ҳуқуқларни бузганлик учун;

- жиноий жавобгарлик техник ҳимоя чораларини айланиб ўтганлик учун;

- ноқонуний равишда онлайн ва медиа хизматларни эгаллаб олганлик, муаллифлик ҳуқуқи билан муҳофазаланган контентдан рухсатсиз фойдаланганлик учун.

Бундан ташқари, бир қатор мамлакатлар тажрибасида маҳсулот таркиби ёки сифати ёхуд унинг келиб чиқиши ҳақида нотўғри маълумот берганлик учун ва инсофсиз рақобат учун ҳам жиноий жавобгарлик белгилашга доир нормалар мавжуд.

Шу ўринда бу турдаги ишларни кўриб чиқишнинг процессуал қоидаларига тўхталиб ўтсак. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2023 йил
23 июндаги «Интеллектуал мулкка оид ишларни кўриб чиқишнинг айрим масалалари тўғрисида»ги 19-сон қарорига кўра, интеллектуал мулкка оид маъмурий ҳуқуқбузарликлар ва жиноятлар белгиланган тартибда жиноят ишлари бўйича судлар томонидан кўриб чиқилади. Бунда маъмурий ҳуқуқбузарлик ёки жиноят натижасида интеллектуал мулк эгаларига етказилган зарар жиноят ишлари бўйича суд томонидан ҳал қилиниши белгиланган.

Мамлакатимиз катта интеллектуал салоҳиятга эга эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Шунингдек, йилдан-йилга тадбиркорлик субъектлари сони ва мамлакатимизнинг инвестицион жозибадорлиги ошиб бормоқда, ҳуқуқий муҳофазага олинаётган ихтиро ва турли ишланмалар ҳам ижобий кўрсаткичларни ташкил этмоқда. Мазкур жараёнларда интеллектуал мулк ҳуқуқлари ҳимоясини маъмурий ва жиноий жавобгарлик чоралари орқали таъминлаш ҳар қандай ҳолатда ҳам муҳим ҳисобланади. Бундан мақсад энг аввало ҳуқуқ эгалари ва муаллифлар манфаатдор бўлиб, мазкур ўзгаришлар натижасида жамиятимизда интеллектуал мулк ҳуқуқларига нисбатан ҳурмат ҳиссини шакллантиришга катта ҳисса қўшади.

Абдумўмин ЮЛДАШОВ

Тошкент давлат юридик университети Интеллектуал мулк ҳуқуқи кафедраси мудири ўринбосари, ю.ф.ф.д. (PhD), доцент